आज हामी त्यही ज्ञानको यात्रामा निस्कँदैछौँ—थेरवादको पालि क्याननको आधारशिलादेखि, महायानको करुणाले भरिएको सूत्रहरू हुँदै, तिब्बतको रहस्यमय तान्त्रिक मार्गसम्म। यी ग्रन्थहरू केवल शब्दका संग्रह होइनन्, बरु दुःखबाट मुक्त भई बुद्धत्व प्राप्त गर्ने जीवन्त नक्सा हुन्।

१. पालि क्यानन (त्रिपिटक): बुद्धका मूल वचनहरूको आधार

पालि क्यानन, जसलाई त्रिपिटक (तीन टोकरी) पनि भनिन्छ, बुद्धका प्रारम्भिक उपदेशहरूको सबैभन्दा प्रामाणिक र पूर्ण संग्रह मानिन्छ। यो पालि भाषामा लेखिएको छ, जुन बुद्धको समयमा सर्वसाधारणले बोल्ने भाषा थियो। यसैले बुद्धका शिक्षाहरूलाई विद्वानहरूमा मात्र सीमित नराखी जन-जनसम्म पुऱ्याउन यो भाषा सहयोगी बन्यो। थेरवाद बौद्ध परम्पराको यो नै प्रमुख आधार हो।

त्रिपिटकका तीन भागहरू:

• विनय पिटक (अनुशासनको टोकरी): यसमा भिक्षु तथा भिक्षुणीहरूका लागि बनाइएका नियम र आचारसंहिता छन्। संघ (बौद्ध समुदाय) लाई कसरी अनुशासित र सामञ्जस्यपूर्ण बनाउने भन्नेबारे यसमा विस्तृत मार्गदर्शन छ।
• सुत्त पिटक (उपदेशहरूको टोकरी): यो पिटक ज्ञानको मुटु हो। यसमा बुद्ध र उहाँका प्रमुख शिष्यहरूले दिएका हजारौँ उपदेशहरू संग्रहित छन्। जीवनका आधारभूत सत्यहरू—चार आर्य सत्य, अनित्य (सबै कुरा क्षणिक छ), अनात्म (स्थायी ‘म’ वा आत्मा छैन) जस्ता गहन विषयलाई सरल र प्रत्यक्ष रूपमा बुझाइएको छ। धम्मपद जस्ता ग्रन्थहरूले दैनिक जीवनमा उतार्न सकिने नैतिक सूत्रहरू दिन्छन्, जसले मनलाई शान्त र स्थिर बनाउन मद्दत गर्छ।
• अभिधम्म पिटक (दर्शनको टोकरी): यो बुद्धका शिक्षाहरूको अत्यन्त गहिरो दार्शनिक र मनोवैज्ञानिक विश्लेषण हो। यसमा मन, चेतना र यथार्थको प्रकृतिलाई सुक्ष्म तहमा व्याख्या गरिएको छ। यो सुत्त पिटकमा दिइएका उपदेशहरूको वैज्ञानिक वर्गीकरण जस्तै हो।

पालि क्याननको मूल सन्देश व्यक्तिगत मुक्ति हो। यहाँ प्रत्येक व्यक्तिले आफ्नै प्रयासबाट क्लेशहरूलाई नाश गरी अर्हत पद प्राप्त गर्न सक्छ भन्नेमा जोड दिइएको छ।

२. महायान सूत्रहरू: करुणा र प्रज्ञाको अनन्त मार्ग

समयसँगै, बुद्धका शिक्षाहरूलाई अझ फराकिलो दृष्टिकोणबाट व्याख्या गरियो, जसबाट महायान (महान् वाहन) परम्पराको उदय भयो। महायान सूत्रहरूले बुद्धत्व केवल व्यक्तिगत मुक्तिका लागि होइन, बरु सम्पूर्ण प्राणीहरूको मुक्तिका लागि हुनुपर्छ भन्ने आदर्श प्रस्तुत गरे।

महायानका मुख्य अवधारणाहरू:

• बोधिसत्व: यो महायानको केन्द्रिय आदर्श हो। बोधिसत्व ती महान् व्यक्ति हुन् जो बुद्धत्व प्राप्त गर्ने क्षमता राख्छन्, तर सबै प्राणीहरू दुःखबाट मुक्त नभएसम्म आफ्नो निर्वाणलाई स्थगित गर्छन्। यो निःस्वार्थ करुणाको पराकाष्ठा हो।
• शून्यता (Emptiness): आचार्य नागार्जुन जस्ता दार्शनिकहरूले व्याख्या गरेको यो अवधारणाअनुसार, कुनै पनि वस्तु वा घटनाको स्वतन्त्र र स्थायी अस्तित्व हुँदैन। सबै कुरा एक-अर्कामा अन्तरनिर्भर छन्। यो ‘केही पनि नहुनु’ भन्ने होइन, बरु सबै कुरा सम्बन्धमा मात्र अस्तित्वमा रहन्छन् भन्ने गहिरो सत्य हो।
• तथागतगर्भ (Buddha-nature): यो प्रेरणादायी अवधारणाअनुसार, हरेक प्राणीभित्र बुद्ध बन्ने सम्भावना वा शुद्ध فطرت (Buddha-nature) लुकेको हुन्छ। हाम्रो काम केवल अज्ञानताको बादल हटाएर त्यो भित्री प्रकाशलाई चिन्नु हो।

प्रसिद्ध महायान सूत्रहरू मा प्रज्ञापारमिता सूत्र (हृदय सूत्र, वज्रच्छेदिका सूत्र), जसले प्रज्ञा र शून्यतामाथि प्रकाश पार्छ; सद्धर्मपुण्डरीक सूत्र (लोटस सूत्र), जसले सबैले बुद्ध बन्न सक्छन् भन्ने देखाउँछ; र विमलकीर्ति निर्देश सूत्र, जसले गृहस्थ जीवनमा पनि कसरी बोधिमार्गमा हिँड्न सकिन्छ भनेर सिकाउँछ, पर्दछन्।

३. तिब्बती क्यानन: ज्ञान र साधनाको विशाल खजाना (वज्रयान)

तिब्बती बौद्ध धर्मले थेरवाद र महायान दुवैको सारलाई आत्मसात गर्दै वज्रयान (हीरेको वाहन) नामक एक अद्वितीय र शक्तिशाली मार्गको विकास गर्यो। यसका ग्रन्थहरू कङ्ग्युर र तेङ्ग्युर मा संग्रहित छन्।

• कङ्ग्युर (Kanjur): “बुद्धका अनूदित वचनहरू।” यसमा बुद्धले दिएका सीधा उपदेशहरू, सूत्रहरू र विशेषगरी तन्त्रहरू समावेश छन्।
• तेङ्ग्युर (Tengyur): “अनूदित शास्त्रहरू।” यसमा भारतीय र तिब्बती गुरुहरूले बुद्धका वचनहरूमाथि लेखेका व्याख्या, टिप्पणी र दार्शनिक ग्रन्थहरू छन्।

वज्रयानको विशेषता भनेको यसले बुद्धत्व प्राप्तिको प्रक्रियालाई तीव्र बनाउन शक्तिशाली विधिहरू प्रयोग गर्छ। यसमा मन्त्र जप, मण्डल दृश्यावलोकन, गुरु-योग र शरीरको सूक्ष्म ऊर्जासँग काम गर्ने गहिरो अभ्यासहरू पर्छन्। गुह्यसमाज तन्त्र र कालचक्र तन्त्र जस्ता ग्रन्थहरूले चेतनाको उच्चतम सम्भावनाहरूलाई उजागर गर्ने मार्ग देखाउँछन्। यो मार्ग गहन र रहस्यमय भएकाले एक योग्य गुरुको निर्देशन अनिवार्य मानिन्छ।